In ons collectief bewustzijn zal er een tijd zijn van voor de Covid-19 pandemie, en een tijd na de meer dan 20 miljoen doden, lockdowns en economische pijn. En het is zeker niet afgelopen : waarschijnlijk zullen we nog vele jaren regelmatige golven van coronavirusinfectie meemaken – hoewel voor de meeste mensen met mildere symptomen, dankzij vaccinatie en natuurlijke immuniteit.

Het antwoord tegen deze “catastrophe annoncée” is overal gebaseerd op dezelfde principes, maar hun toepassing evolueert en varieert. Wetenschappelijke innovaties hebben zeker geholpen om de schade te beperken. Dank zij jaren investering in fundamenteel onderzoek, en een nooit geziene internationale inspanning door zowel de overheid als de farmaceutische industrie, waren vaccins beschikbaar binnen een tiental maanden. We hebben wel geluk gehad dat dit coronavirus toeliet om een vrij simpel vaccin te ontwikkelen - in tegenstelling met HIV, de oorzaak van die andere grote pandemie van onze tijd, AIDS (bijna 40 miljoen doden tot nu toe), waartegen na 40 jaar nog steeds geen vaccin bestaat. Na het spectaculaire succes van vaccinontwikkeling, was het initieel gebrek aan productiecapaciteit, en het gebrek aan toegang in vele ontwikkelingslanden, vooral in Afrika, wel een groot probleem.
Ik schrijf dit stuk in Kyoto (mijn lievelingsstad met Brussel). Vrijwel iedereen draagt er een mondmasker, ook in open lucht en zelfs tijdens het fietsen en joggen. Japan heeft de laagste mortaliteit van Covid van rijkere landen, dankzij veralgemeende vaccinatie en super voorzichtig gedrag, sterk verankerd in een cultuur van collectieve verantwoordelijkheid. In Singapore kon ik hetzelfde observeren.

De twee andere uitersten qua response zijn China en de Verenigde Staten. China blijft vasthouden aan een ineffectief “zero Covid” beleid, met zware economische en humane gevolgen. In de VS zijn al meer dan één miljoen doden gevallen van Covid, en ze staan op de 73ste plaats in de wereld voor volledige vaccinatie (3 injecties), en dat ondanks een geweldig wetenschappelijk, industrieel en financieel overwicht. In beide gevallen gaat het om politieke beslissingen of spanningen. Naast bescherming door vaccins, zijn politiek leadership, kultuur en de reactie van de bevolking de belangrijkste factoren voor de maatschappelijke reactie tegen covid –- en zeker niet de virologen…

Vandaag is er een brede consensus dat we als maatschappijen best verstandig leven met Covid, met het voorkomen van zoveel mogelijk ernstige zieken en doden, met aanvaardbare economische en maatschappelijke kosten. Dit betekent niet een “laisser faire” aanpak, maar zal een constante waakzaamheid, investeringen, maatschappelijke consensus, en soms moedige beslissingen, vergen. De stijgende polarisatie in vele maatschappijen, versterkt door sociale media en populistische bewegingen, is misschien het grootste obstakel.

Het is altijd riskant om de toekomst te voorspellen, maar de kans is groot dat er meer en meer epidemieën zullen uitbreken. De onderliggende reden is dat nieuwe virussen circuleren en ontstaan in dieren. We kennen dat voor het steeds veranderend griepvirus. Een perverse synergie tussen klimaatsverandering, groeiende urbanisatie en bevolkingsdruk, ontbossing, en een dalende biodiversiteit, leidt tot een stijgend risico voor “spillover” van virussen naar mensen. Dit is een fenomeen dat we niet kunnen verhinderen. Wat we wel kunnen, is te voorkomen dat beginnende uitbraken ontsporen tot grote epidemieën à la Covid.

Het betekent niet dat we ons moeten terugtrekken in een steriel cocoon, maar dat epidemieën en infectieziektes een integraal deel moeten worden van risico management, dat elk land de systemen moet versterken om ons te beschermen, dat epidemieën een agendapunt moeten zijn op het hoogste niveau – zoals nu het geval is voor Covid, zoals G7, G20, de EU, AU, de VN, het World Economic Forum, en dat we investeren in R&D want we hebben betere bestrijdingsmiddelen nodig. Het is ook essentieel dat we steun verlenen aan ontwikkelingslanden in deze materie, zodat ze ook toegang hebben tot de nodige middelen tegen infecties, want geen land is veilig tot epidemies overal onder controle zijn.

Gezondheid behoorde tot nu toe niet tot de wettelijke bevoegdheden van de EU, maar Covid heeft aangetoond dat een coherent Europees beleid essentieel is voor epidemie bestrijding. Niet alleen koopt de Europese Commissie nu vaccins en medicatie voor alle 27 lidstaten, maar een jaar geleden werd de Health Emergency Response and Preparedness Authority (HERA) opgericht zodat er nu een effectief instrument bestaat op Europees vlak. Het leiderschap van voorzitster Ursula von der Leyen is essentieel geweest voor de succesvolle Europese aanpak.
Epidemieën zijn altijd een deel geweest van de condition humaine – denk hoe grondig de pest onze Europese economieën veranderde. Ze herinneren er ons aan dat zelfs in deze high tech tijd we niet alle rampen kunnen voorkomen, maar ook dat goed doordachte actie effectief kan zijn. Dat geldt ook voor zaken zoals het klimaat en energieveiligheid. Ze zijn bovenal een ware uitdaging voor onze steeds meer individualistische en gepolariseerde attitudes, en voor de verwerping van wetenschap en van een rol voor de staat. Zonder vertrouwen zullen virussen altijd de overhand krijgen, of zoals Louis Pasteur al zei “Les microbes auront le dernier mot ».

Baron Peter Piot geeft een lezing in het VAKB op donderdag 24 november om 13.00 uur.
Klik hier voor meer informatie